Wojny dorszowe to określenie 3 konfliktów w latach 1958–61, 1972–73 i 1975–76 między Islandią a Wielką Brytanią o prawa połowów na wodach wokół Islandii.
Wojna dorszowa to konflikt dyplomatyczny między Islandią a Wielką Brytanią w latach 1958–1976. Główną przyczyną konfliktu była rywalizacja obu państw o zasoby ryb w rejonie Wysp Owczych oraz wokół samej Islandii. Konflikt dotyczył w głównie połowów dorsza, którego populacja uległa znacznemu zmniejszeniu w II połowie XX wieku.
Pierwsza wojna dorszowa
Pierwszą wojna dorszowa trwała od 12 listopada 1958 r. do 11 marca 1961 r.
W 1952 roku władze Islandii ustanowiły morze terytorialne o szerokości 4 mil, a 24 maja 1958 roku wywodzący się z partii komunistycznej islandzki minister rybołówstwa Ludvik Josepsson ogłosił zamiar rozszerzenia islandzkich wód terytorialnych do 12 mil morskich. Ten ruch był spowodowany niekorzystnymi dla strony islandzkiej ustaleniami I Międzynarodowej Konferencji Prawa Morza. Z decyzjami islandzkiego rządu nie zgadzały się brytyjskie władze i to zapoczątkowało negocjacje islandzko-brytyjskie (rozpoczęte 27 kwietnia 1958 roku), do których obie strony zachęcały państwa członkowskie NATO. Islandczycy zaproponowali rozwiązanie, aby morze terytorialne wynosiło 3 mile morskie oraz dodatkowo wyznaczyć 6 milową wyłączną strefę rybołówstwa. Jednakże Wielka Brytania odrzuciła islandzką propozycje. 15 maja brytyjski rząd podjął decyzję, iż nie będą uznawać islandzkiej decyzji o rozszerzeniu wód terytorialnych, a do ochrony statków rybackich skierowane zostaną okręty marynarki wojennej. 30 czerwca 1958 roku Islandia ogłosiła rozszerzenie wód terytorialnych do 12 mil morskich.
3 lata później 11 marca 1961 roku oba państwa zawarły ugodę. Wielka Brytania zaakceptowała islandzką decyzję z 1958 roku o rozszerzeniu morza terytorialnego. Natomiast Islandczycy zezwolili brytyjskim trawlerom na połowy w odległości 6 mil morskich od brzegu przez następne 3 lata. Częścią porozumienia była deklaracja mówiąca o tym, że Islandia zachowuje prawo do dalszego rozszerzenia swojej strefy rybołówstwa, ale pod warunkiem, że ewentualne przyszłe spory związane z dostępnością łowisk przekazywane będą do rozpatrzenia Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości w Hadze.
Druga wojna dorszowa
Druga wojna dorszowa trwała od września 1972 roku do listopada 1973 roku.
W 1971 roku uległa zmianie sytuacja polityczna na Islandii. W wyborach parlamentarnych większość zdobyła koalicja lewicowa (socjaliści wraz z komunistami). Islandzka lewica nie zaakceptowała ugody z Wielką Brytanią i Republiką Federalną Niemiec z 1961 roku i szła do wyborów pod hasłem dalszego poszerzenia islandzkiej suwerenności nad przylegającymi do wyspy akwenami morskimi. Pierwszą decyzją nowego gabinetu było wypowiedzenie umów z Wielką Brytanią i RFN oraz złożenie zapowiedzi utworzenia strefy rybołówstwa o szerokości 50 mil morskich. Decyzja była uzasadniona koniecznością ochrony zasobów ryb.
Z decyzją islandzkiego rządu nie zgadzała się Wielka Brytania i RFN, dlatego doszło do ponownych negocjacji dotyczące islandzkich zamierzeń. Wielka Brytania zaproponowała system kwotowy, zakładający prawo brytyjskich rybaków do odłowienia 185 tysięcy ton ryb wokół Islandii oraz ograniczenia liczby dni połowowych dla trawlerów. Islandia zaproponowała odmienną propozycję zakładającą zamknięte i zakazane rejony połowowe z ograniczeniem globalnej kwoty dla brytyjskich rybaków do 156 tysięcy ton.
Porozumienia ostatecznie nie osiągnięto. 14 sierpnia 1972 roku Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wydał wstępne orzeczenie. Stwierdzono w nim, że roszczenie Islandii są nielegalne, a Wielka Brytania ma prawo odłowić rocznie na spornych wodach 170 tysięcy ton ryb. Dla Republiki Federalnej Niemiec utrzymano limit 117 000 ton. Islandia odrzuciła wstępny werdykt odmawiając trybunałowi właściwości jurysdykcyjnej w przedmiotowej sprawie.
1 września 1972 roku nowe islandzkie przepisy dotyczące strefy ochronnej weszły w życie. Na łowiskach wokół wyspy znajdowało się około 70 brytyjskich trawlerów. W ciągu kilkudziesięciu miesięcy na islandzkich wodach doszło do wielu incydentów. 8 listopada premier Islandii Ólafur Jóhannesson oraz premier Wielkiej Brytanii Edward Heath zawarli porozumienie. Zakładało ono, iż Brytyjczykom będzie wolno prowadzić połowy wewnątrz pasa 50 mil morskich, ale nie bliżej niż, w odległości 20 mil morskich od brzegu. Wyznaczono również roczny limit połowowy w wysokości 130 tysięcy ton ryb.
II wojna dorszowa miała bardzo duży wpływ na gospodarkę Islandii i jej relacje z Wielką Brytanią. Islandia stała się bardziej niezależna w dziedzinie połowów ryb i zaczęła rozwijać własny przemysł rybacki. Wielka Brytania musiała zmniejszyć swoje połowy dorsza w wodach wokół Islandii, co miało negatywny wpływ na gospodarkę brytyjską i zmusiło do szukania alternatywnych źródeł połowów ryb.
Trzecia wojna dorszowa
Trzecia wojna dorszowa trwała od listopada 1975 roku do czerwca 1976 roku.
Orzeczenie w sprawie sporu brytyjsko-islandzkiego Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze wyda dopiero 25 lipca 1974 roku. W orzeczeniu stwierdzono, iż z punktu widzenia prawa międzynarodowego roszczenie do 50 mil morskich strefy ochronnej jest uznawane za nielegalne i Wielka Brytania nie musi przestrzegać zarządzeń islandzkich. Islandia odrzuciła orzeczenie trybunału, twierdząc, że jej morskie siły policyjne nadal będą egzekwować przestrzeganie postanowień traktatu z Wielką Brytania w pasie 50 mil morskich i przeciwdziałać próbom łamania go.
15 lipca 1975 roku islandzki rząd złożył deklarację, że z dniem 15 października wejdą w życie nowe regulacje dotyczące strefy ochronnej rybołówstwa określające jej szerokość na 200 mil morskich. Dla Wielkiej Brytanii żądania Islandii nie stanowiły zaskoczenia, ponieważ Brytyjczycy byli przychylni do koncepcji 200-milowej Wyłącznej Strefy Ekonomicznej, gdyż rozwiązanie umożliwiłoby rozciągnięcie kontroli na złoża ropy i gazu zalegające pod dnem Morza Północnego.
Władze Wielkiej Brytanii odrzuciły jednak islandzką deklarację, domagając się rozpoczęcia rozmów. Doszło do nich 11 września 1975 roku, gdy brytyjski zespół negocjacyjny spotkał się islandzkim ministrem spraw zagranicznych Einarem Augustssonem. Islandczycy zaoferowali wówczas limit połowowy 50 tysięcy ton rocznie, podczas gdy Brytyjczycy nie zamierzali akceptować żadnych ustaleń poniżej 100 tysięcy ton.
1 czerwca 1976 roku islandzki minister spraw zagranicznych Einar Augustsson i brytyjski sekretarz spraw zagranicznych Anthony Crosland podpisali porozumienie kończące III wojnę dorszową. W zasadniczych punktach pokrywało się ono z wcześniej poczynionymi ustaleniami, ponieważ brytyjskie trawlery mogły nadal łowić w strefie 20 mil od wybrzeża, rybacy brytyjscy zobowiązani zostali do przestrzegania na tych akwenach wszystkich zarządzeń władz islandzkich, zwłaszcza dotyczących stref i okresów oraz wymiarów ochronnych, jednorazowo wolno było prowadzić połowy 29 trawlerom brytyjskim, z czego 24 w rejonach płytkowodnych zaś kolejnym w rejonach głębokowodnych, a porozumienie miało być przedłużane co 6 miesięcy.
Reakcja świata na konflikt między Islandią a Wielką Brytanią
Wojna dorszowa między Islandią a Wielką Brytanią (a zwłaszcza II wojna dorszowa) wzbudziła zainteresowanie i reakcję wielu państw i organizacji międzynarodowych. W momencie II wojny dorszowej w 1972 roku, Islandia i Wielka Brytania były członkami NATO. W momencie kryzysu dyplomatycznego, Stany Zjednoczone wyraziły swoje poparcie dla Islandii i wezwały Wielką Brytanię do zaprzestania działań zbrojnych przeciwko Islandii. Wielka Brytania jednak kontynuowała swoje połowy, co doprowadziło do dalszych napięć między tymi krajami. Organizacja Narodów Zjednoczonych również zaangażowała się w rozwiązanie konfliktu. Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała oświadczenie wzywające obie strony do zachowania spokoju i powstrzymania się od działań zbrojnych. Rada ds. Rozwoju Morskiego ONZ również zaproponowała rozwiązanie problemu poprzez ustanowienie stref wyłącznych ekonomicznych dla połowów ryb. Wojna dorszowa między Islandią a Wielką Brytanią była jednym z ważniejszych konfliktów dotyczących połowów ryb na świecie. Konflikt ten wywołał zainteresowanie i reakcję wielu państw i organizacji międzynarodowych, a rozwiązanie go było ważnym krokiem w kierunku ustalenia zasad regulujących połowy ryb w wodach międzynarodowych.
Fot: Flickr / aut. David Carr
Źródło:
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wojny-dorszowe;3997549.html
K. Kubiak, Brytyjsko-islandzkie “Wojny dorszowe” (1958–1976), INFORTeditions 2014.